ਹਵੇਲੀ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਪੰਜਾਬ ਪਾਕਿਸਤਾਨ
ਹਵੇਲੀ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਵੱਡ ਅਕਾਰੀ ਹਵੇਲੀ ਹੈ ਜੋ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਭੀੜੇ ਭਾਬਰਾ ਬਜਾਰ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ।
ਇਹ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਦੇ ਅਮੀਰ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਰਾਇ ਬਹਾਦੁਰ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਨਵਾਈ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਮਹਿਲਨੁਮਾ ਦਿਖ ਵਾਲੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਸੁਨਿਹਰੀ ਤਖ਼ਤ, ਸ਼ਾਹੀ ਫਰਨੀਚਰ ਰਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਮੋਰ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜੋ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਪੈਲ ਪਾਉਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੀਤੇ ਦਾ ਬੱਚਾ ਵੀ ਰਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜੋ ਵਰਾਂਡੇ ਵਿਚ ਘੁਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ ਸਾਜਿੰਦੇ ਵੀ ਰਖੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜੋ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਵਾਦਨ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਹਵੇਲੀ ਰਾਇ ਬਹਾਦਰ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵਜੋਂ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਖਾਨਦਾਨ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਸਾਂਭੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।
ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਾਹੀ ਸਿੱਖ ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਸ਼ਹਿਰ ਅੱਜ ਆਪਣੀ ਉਸ ਪਹਿਚਾਣ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਦੀਆਂ ਉਹ ਸਭ ਸ਼ਾਹੀ ਹਵੇਲੀਆਂ ਇਕ-ਇਕ ਕਰਕੇ ਪਲਾਜ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਂਅ ਅਤੇ ਪਹਿਚਾਣ ਵੀ ਧੁੰਦਲੀ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।
ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਦੇ ਨਮਕ ਮੰਡੀ ਵਿਚਲੀ ਰਾਜਾ ਪੂੰਛ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਅਜੇ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਢਾਹ ਕੇ ਪਲਾਜ਼ੇ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚਲਾ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਦਰਬਾਰ ਵੀ 10 ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਚੰਗੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਸੀ ਪਰ ਫਿਰ ਇਸ ਦੀ ਉਪਰਲੀ ਛੱਤ ਢਹਿ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਨਾ ਕਰਵਾਏ ਜਾਣ ਕਰਕੇ, ਹੁਣ ਇਹ ਅਸਥਾਨ ਇਕ ਖੰਡਰ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਲਦੀ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨਦੋਜ਼ ਕਰਕੇ ਇਥੇ ਕੋਈ ਪਲਾਜ਼ਾ ਜਾਂ ਮਾਲ ਉਸਾਰਿਆ ਜਾਵੇ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਅਸਥਾਨ 'ਤੇ ਕਥਾ-ਕੀਰਤਨ ਤੇ ਲੰਗਰ ਆਦਿ ਦਾ ਉੱਤਮ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲੜਕਿਆਂ ਦਾ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਬੰਦ ਹੈ।
ਇਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਬਰਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੀਆਂ ਤੰਗ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸੜਕ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ 'ਤੇ ਇਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਸਿੱਖ ਹਵੇਲੀ ਆਉਂਦੇ-ਜਾਂਦੇ ਰਾਹਗੀਰਾਂ ਨੂੰ 'ਜੀਅ ਆਇਆਂ' ਕਹਿੰਦੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲਾਲ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਸ ਹਵੇਲੀ ਨੂੰ ਸਹਿਗਲਾਂ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਇਸ ਵਿਚ ਸੀ. ਆਈ. ਏ. ਸਟਾਫ਼ ਦਾ ਦਫ਼ਤਰ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਖਾਲੀ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਮਹਿਕਮਾ ਆਸਰੇ ਕਦੀਮਾ (ਵਕਫ਼ ਬੋਰਡ) ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੰਨ 1883 ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨਾਂਅ ਦਾ ਸਿੱਖ ਵਪਾਰੀ ਬਾਬਰਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਵਸ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਥੇ ਇਕ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਹਵੇਲੀ ਬਣਵਾਈ। ਉਸ ਦੇ ਦਿਹਾਂਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਵੇਲੀ ਉਸ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੋਤਰੇ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਸੰਨ 1893 ਵਿਚ ਸ਼ਹਾਣਾ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਵ-ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਵਾਇਆ, ਜਦੋਂਕਿ ਹਵੇਲੀ ਦਾ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਾ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਰਾਇ ਬਹਾਦਰ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਉਸ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਲਈ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੁਮਾ ਹਵੇਲੀ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਲੋਕ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮਹਿਲ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਰਾਇ ਬਹਾਦਰ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਸ ਮਹਿਲ ਵਿਚ ਸਾਰੀ ਲੱਕੜੀ ਦਿਆਰ ਅਤੇ ਸਾਗਵਾਨ ਦੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਹਵੇਲੀ ਦੀ ਛੱਤ ਹੇਠਾਂ ਲੱਗੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਗਾਡਰਾਂ 'ਤੇ 'ਗਲੈਕਸੇ ਕੰਪਨੀ ਇੰਗਲੈਂਡ' ਲਿਖਿਆ ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਫ਼ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੰਨ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ 'ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਅਜਾਇਬਘਰ' ਅਤੇ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਉਸ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਪਰਿਵਾਰ ਆ ਕੇ ਵਸ ਗਏ, ਜੋ ਹਵੇਲੀ ਦਾ ਕਰੀਬ-ਕਰੀਬ ਸਾਰਾ ਕੀਮਤੀ ਸਾਮਾਨ ਵੇਚ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।
ਸੰਨ 2006 ਵਿਚ ਰਾਇ ਬਹਾਦਰ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ ਹੀ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕੈਂਪਸ ਫ਼ਾਰ ਵੂਮੈਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਵ-ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਕਰੀਬ ਢਾਈ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਕੀਤੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਜਦੋਂਕਿ ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਥੇ ਇਕ ਇੱਟ ਤੱਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਗਾਈ ਗਈ ਹੈ।
ਇਸੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਈ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਹਕੀਮ ਦੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਹੁਣ ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। 'ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼' ਦੇ ਸਫ਼ਾ 967 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਬੀੜ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ 35 ਪੌੜੀਆਂ ਦੀ ਮਾਲਕੌਸ ਦੀ ਵਾਰ ਸੀ। ਉਪਰੋਕਤ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਦੇ ਪੁਰਾਣਾ ਕਿਲ੍ਹਾ, ਲਾਲ ਕੁੜਤੀ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਬੰਨੀ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨ ਸਦਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਭਵਨ ਕਲਾ ਦੇ ਦਿਲਕਸ਼ ਨਮੂਨੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਸਨ, ਜੋ ਹੁਣ ਪਲਾਜ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ।
ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੋਛੜ
ਹਵੇਲੀ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਵੱਡ ਅਕਾਰੀ ਹਵੇਲੀ ਹੈ ਜੋ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਭੀੜੇ ਭਾਬਰਾ ਬਜਾਰ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ।
ਇਹ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਦੇ ਅਮੀਰ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਰਾਇ ਬਹਾਦੁਰ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਨਵਾਈ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਮਹਿਲਨੁਮਾ ਦਿਖ ਵਾਲੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਸੁਨਿਹਰੀ ਤਖ਼ਤ, ਸ਼ਾਹੀ ਫਰਨੀਚਰ ਰਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਮੋਰ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜੋ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਪੈਲ ਪਾਉਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੀਤੇ ਦਾ ਬੱਚਾ ਵੀ ਰਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜੋ ਵਰਾਂਡੇ ਵਿਚ ਘੁਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ ਸਾਜਿੰਦੇ ਵੀ ਰਖੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜੋ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਵਾਦਨ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਹਵੇਲੀ ਰਾਇ ਬਹਾਦਰ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵਜੋਂ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਖਾਨਦਾਨ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਸਾਂਭੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।
ਹਵੇਲੀ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ
ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਪੈੜਾਂ-39ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਾਹੀ ਸਿੱਖ ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਸ਼ਹਿਰ ਅੱਜ ਆਪਣੀ ਉਸ ਪਹਿਚਾਣ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਦੀਆਂ ਉਹ ਸਭ ਸ਼ਾਹੀ ਹਵੇਲੀਆਂ ਇਕ-ਇਕ ਕਰਕੇ ਪਲਾਜ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਂਅ ਅਤੇ ਪਹਿਚਾਣ ਵੀ ਧੁੰਦਲੀ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।
ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਦੇ ਨਮਕ ਮੰਡੀ ਵਿਚਲੀ ਰਾਜਾ ਪੂੰਛ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਅਜੇ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਢਾਹ ਕੇ ਪਲਾਜ਼ੇ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚਲਾ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਦਰਬਾਰ ਵੀ 10 ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਚੰਗੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਸੀ ਪਰ ਫਿਰ ਇਸ ਦੀ ਉਪਰਲੀ ਛੱਤ ਢਹਿ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਨਾ ਕਰਵਾਏ ਜਾਣ ਕਰਕੇ, ਹੁਣ ਇਹ ਅਸਥਾਨ ਇਕ ਖੰਡਰ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਲਦੀ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨਦੋਜ਼ ਕਰਕੇ ਇਥੇ ਕੋਈ ਪਲਾਜ਼ਾ ਜਾਂ ਮਾਲ ਉਸਾਰਿਆ ਜਾਵੇ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਅਸਥਾਨ 'ਤੇ ਕਥਾ-ਕੀਰਤਨ ਤੇ ਲੰਗਰ ਆਦਿ ਦਾ ਉੱਤਮ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲੜਕਿਆਂ ਦਾ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਬੰਦ ਹੈ।
ਇਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਬਰਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੀਆਂ ਤੰਗ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸੜਕ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ 'ਤੇ ਇਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਸਿੱਖ ਹਵੇਲੀ ਆਉਂਦੇ-ਜਾਂਦੇ ਰਾਹਗੀਰਾਂ ਨੂੰ 'ਜੀਅ ਆਇਆਂ' ਕਹਿੰਦੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲਾਲ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਸ ਹਵੇਲੀ ਨੂੰ ਸਹਿਗਲਾਂ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਇਸ ਵਿਚ ਸੀ. ਆਈ. ਏ. ਸਟਾਫ਼ ਦਾ ਦਫ਼ਤਰ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਖਾਲੀ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਮਹਿਕਮਾ ਆਸਰੇ ਕਦੀਮਾ (ਵਕਫ਼ ਬੋਰਡ) ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੰਨ 1883 ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨਾਂਅ ਦਾ ਸਿੱਖ ਵਪਾਰੀ ਬਾਬਰਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਵਸ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਥੇ ਇਕ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਹਵੇਲੀ ਬਣਵਾਈ। ਉਸ ਦੇ ਦਿਹਾਂਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਵੇਲੀ ਉਸ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੋਤਰੇ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਸੰਨ 1893 ਵਿਚ ਸ਼ਹਾਣਾ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਵ-ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਵਾਇਆ, ਜਦੋਂਕਿ ਹਵੇਲੀ ਦਾ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਾ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਰਾਇ ਬਹਾਦਰ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਉਸ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਲਈ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੁਮਾ ਹਵੇਲੀ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਲੋਕ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮਹਿਲ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਰਾਇ ਬਹਾਦਰ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਸ ਮਹਿਲ ਵਿਚ ਸਾਰੀ ਲੱਕੜੀ ਦਿਆਰ ਅਤੇ ਸਾਗਵਾਨ ਦੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਹਵੇਲੀ ਦੀ ਛੱਤ ਹੇਠਾਂ ਲੱਗੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਗਾਡਰਾਂ 'ਤੇ 'ਗਲੈਕਸੇ ਕੰਪਨੀ ਇੰਗਲੈਂਡ' ਲਿਖਿਆ ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਫ਼ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੰਨ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ 'ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਅਜਾਇਬਘਰ' ਅਤੇ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਉਸ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਪਰਿਵਾਰ ਆ ਕੇ ਵਸ ਗਏ, ਜੋ ਹਵੇਲੀ ਦਾ ਕਰੀਬ-ਕਰੀਬ ਸਾਰਾ ਕੀਮਤੀ ਸਾਮਾਨ ਵੇਚ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।
ਸੰਨ 2006 ਵਿਚ ਰਾਇ ਬਹਾਦਰ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ ਹੀ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕੈਂਪਸ ਫ਼ਾਰ ਵੂਮੈਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਵ-ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਕਰੀਬ ਢਾਈ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਕੀਤੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਜਦੋਂਕਿ ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਥੇ ਇਕ ਇੱਟ ਤੱਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਗਾਈ ਗਈ ਹੈ।
ਇਸੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਈ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਹਕੀਮ ਦੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਹੁਣ ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। 'ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼' ਦੇ ਸਫ਼ਾ 967 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਬੀੜ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ 35 ਪੌੜੀਆਂ ਦੀ ਮਾਲਕੌਸ ਦੀ ਵਾਰ ਸੀ। ਉਪਰੋਕਤ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਦੇ ਪੁਰਾਣਾ ਕਿਲ੍ਹਾ, ਲਾਲ ਕੁੜਤੀ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਬੰਨੀ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨ ਸਦਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਭਵਨ ਕਲਾ ਦੇ ਦਿਲਕਸ਼ ਨਮੂਨੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਸਨ, ਜੋ ਹੁਣ ਪਲਾਜ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ।
ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੋਛੜ
